Meidner Planına Geri Dönmek – Mio Tastas Viktorsson ve Saoirse Gowan (Çeviri: Ömer Ünal)
1970’lerde İsveç işçi hareketi, mülkiyeti kademeli olarak toplumsallaştırmak için bir plan geliştirdi. Bugün ondan ne öğrenebiliriz?
Amerika Birleşik Devletleri’nde sermayenin gücüyle yüzleşmek bir plan gerektirecektir.
Küçük bir azınlığın elindeki sermayenin yoğunlaşmasının hem ekonomik eşitliğin önündeki en büyük engel[1] hem de Amerika’daki demokrasiye yönelik en temel tehditlerden birini teşkil ettiğinden emin olabiliriz, ancak halk için sermaye üzerinde kontrolü sağlayabilecek somut bir gündem olmadan bu sorunların üstesinden gelmeyi asla başaramayız.
Sermayeye akan milli gelirin yüzde 30’u üzerindeki kamu kontrolünün potansiyel faydaları muazzamdır: şu anda çoğu kişi tarafından bilinmeyen bir rahatlık, güvenlik ve özgürlük düzeyi, ırksal ve toplumsal cinsiyet servet ayrımı uçurumunda büyük bir azalma ve daha sağlıklı bir demokrasi sağlayabilen bir toplum.
Bu nedenle, halk için sermayenin kontrolünün nasıl sağlanacağı sorusu ciddi, dürüstçe ve bunu daha önce yapmaya çalışan başkalarının derslerine dayanarak ele alınmalıdır.
Yeni Bir Umut
1970’lerde, İsveç Landsorganisationen (LO) mavi yakalı sendika konfederasyonu, farklı ulusal koşullar altında da olsa aynı soruları sormayı kendine görev edindi.
İsveç’in savaş sonrası refah devleti, LO ekonomistleri Rudolf Meidner ve Gösta Rehn tarafından tasarlanan bir model etrafında inşa edilmişti. Model, Keynesyen maliye politikalarını, sendikalar ve işverenler arasında merkezileştirilmiş toplu pazarlığı, düşük enflasyonu ve “ücretlerde dayanışma” politikası yoluyla ücretlerin eşitlenmesini vurguladı. Meidner, 1993 yılında bu politikanın arkasındaki ilkeleri özetlemişti:
İlk olarak, firmanın karlılığı, işyerinin büyüklüğü veya yeri ne olursa olsun, eşit işe eşit ücret ödenmelidir. Önemli olan işin türü, doğası ve onu gerçekleştirmek için gereken becerilerdir. Politikanın ikinci amacı, ücret farklılıklarının tamamen ortadan kaldırılması değil, eşitlenmesidir. Farklı işler için farklı ücretler ödenmelidir.
Ücret politikasındaki dayanışmanın bir dizi faydalı etkisi oldu. Birincisi, ücret taleplerini merkezi pazarlık konusu yaparak, sendikaların enflasyonist bir sarmal yaratmadan yaşam standartlarını güvence altına almalarını sağladı.
İkinci olarak, üretken olmayan firmaların, çalışanlarına düşük ödeme yaparak ayakta kalmalarını engelledi. Bu, işçilerin işten çıkarılmasına yol açabilecek olsa da modelin bir özelliği olarak kabul edildi – düşük üretkenlikteki işletmelerin yerini, büyük yatırımlar, aktif işgücü piyasası politikaları ve kapsamlı bir refah devleti aracılığıyla daha üretken firma ve endüstrilerdeki yeni işler alacak ve aradan geçen dönemde kimsenin önemli sıkıntı çekmemesini sağlayacaktı.
Bu ekonomik modelin üzerine inşa edildiği dayanışmayı tehdit eden bir yan etki olduğu ortaya çıktı. Kârlı firmalarda ücret kısıtlaması, enflasyonist baskıları düşük tuttu, ancak bunu işletme sahipleri için büyük aşırı karlar yaratarak yaptı. 1960’larda C. H. Hermansson tarafından yapılan açıklamalar, İsveç ekonomisindeki sermayenin büyük bir bölümünün sadece on beş aile tarafından kontrol edildiğini gösterdi.
Hükümet tarafından yaptırılan bir soruşturma, Hermansson’ın bulgularını doğruladı ve Meidner, halkın ruh halini şöyle özetledi: “Ücret siyasetindeki dayanışma, kâr siyasetinde dayanışma eksikliğine yol açmıştı.” Ücret kısıtlaması ve devlet yatırımının yarattığı kârlar, küçük bir azınlığın elinde yoğunlaşıyordu. Bu koşullar altında, işçiler kendilerini neden faydaları paylaşmadıklarını sorarken buldular. Ve böylece, LO tarafından, bu tür fazla kârları yeniden dağıtmanın bir yolunun bulunması gerektiğine karar verildi.
Üyeleri arasında Gunnar Fond ve Anna Hedborg’un da yer aldığı bir uzman komisyonu olan “Meidner Group”, 1973 yılında üç amaca ulaşmak için bir teklif oluşturmak üzere görevlendirildi: ücret kısıtlamasının karlı firmaların sahiplerini zenginleştirmemesini sağlayarak dayanışma ücreti politikasını desteklemek; özel sermayenin yoğunlaşmasına karşı koymak; ve çalışanlara işyeri üzerinde daha fazla kontrol sağlamak.
İki yıl sonra yayınlanan ve 1976’daki LO kongresi tarafından kabul edilen sonuç, gelişmiş bir ekonomide şimdiye kadar ciddi olarak düşünülen en iddialı demokratik sosyalist politika önerilerinden biriydi. Sadece aşırı kârların faydalarından kimin yararlanacağı sorusuyla değil, aynı zamanda işyerine kimin sahip olduğu, kontrol ettiği ve yönettiği sorusuyla da yüzleşiyordu.
Tam olarak uygulanırsa, firmalardan oy payları şeklinde karla ilgili ödemelerle finanse edilen ve sendikaların hâkim olduğu kurullar aracılığıyla yönetilen bir dizi “ücret kazanan fon” oluşturulacaktı. Bu şekilde, firmalar hissedarları için kar elde ettikçe, ücret alan fonlar çoğunluk sahibi olana kadar şirkette gittikçe daha büyük hisseler elde edecekti.
Fazla kârlar artık yalnızca zengin ve güçlülerin yararına olmayacak ve sermaye tutmanın faydaları toplum arasında paylaşılacaktı. Fonlar tüm sanayi kollarındaki işçiler tarafından kontrol edilecek, böylece, en karlı şirketlerdeki işçilere eşit olmayan bir fayda sağlamayacaklarını ve geçmişte ABD ve diğer ülkelerde periyodik olarak görüldüğü gibi belirli şirketlere bağlı diğer kar paylaşım planlarının aksine, işçiler arasındaki ücret farklılıklarının artmasına katkıda bulunmayacaklarını garanti edeceklerdi.
Meidner grubu tarafından, ücretli fonların birkaç on yıl içinde borsa üzerinde çoğunluk kontrolüne sahip olacağı tahmin ediliyordu. Bu geçişe hazırlanmak için, ücretli fonlara ödenen temettüler, başlangıçta şirketlere yeniden yatırım yapmak, işçilerin sahip olduğu payı daha da artırmak ve şirketlerinin yönetiminde onlara yardımcı olmak için işçilere yönelik araştırma, uzmanlık, eğitim ve öğretimi finanse etmek arasında bölünecekti.
Orijinal Meidner Group önerisi kapsamında bir ücretli fonun yapısı.
Sermayenin yoğunlaşmasıyla ilgili mevcut tartışmalarla önemli bir ilgisi olan Meidner Grubu’nun bulgusu:
Batının modern ekonomileri, tekellere, kartellere veya tröstlere karşı alınan önlemlerle ağzına kadar dolu. Ancak yine de hiç kimse ekonomik gelişmenin yönünün esasen sermaye sahipleri ve onların çıkarları tarafından ve onlar için kontrol edildiğini inkâr edemez.
İsveç’in yaptığı gibi onlarca yıllık sosyal demokrat hükümete[2], müdahaleci bir devlete ve güçlü işçi sendikalarına sahip olmak yeterli değildi[3]. Sermayenin sahibini değiştirmeden, ekonomik kalkınma zengin ve güçlüleri desteklemeye devam edecekti.
İşverenler Geri Dönüyor
İşverenlerin böyle bir plana karşı direnişinin yoğun, sürekli ve etkili olduğunu söylemeye gerek yok. Ayrıca SAP’nin (İsveç Sosyal Demokrat Partisi) 1976 seçimlerinde sağcı bir koalisyon tarafından yenilgiye uğraması, sermayenin teklife karşı tam olarak harekete geçmesi için bir fırsat sağladı. SAP 1983’te iktidara döndüğünde, işçi hareketinin geri çekilmeleri ve tavizleri ve SAP liderliğinin ılımlı desteği – hatta doğrudan muhalefetinin – sonucu olarak öneri sulandırılmıştı.
1984’te bir tür ücretli fonlar tanıtıldı, ancak işçi katılımı son derece sınırlıydı, hisse ihraçları yerine sadece yedi yıl boyunca küçük bir fazla kar vergisi ile finanse edildi ve hiçbir zaman İsveç borsasının yüzde 7’sinden fazlasını kontrol etmediler. Meidner, nihai ürünü, ekonomik demokrasinin, sermaye mülkiyetinin toptan yeniden dağıtımının ve dayanışma ücreti politikasının temel ilkelerinin çoğunun terk edilmiş veya büyük ölçüde baltalanmış olduğu “zavallı bir fare” olarak nitelendirdi. Fonlar 1992’den sonra sağcı bir hükümet tarafından özelleştirildi.
Meidner Planı başarısız oldu. Ancak bunun ekonomik bir başarısızlıktan ziyade siyasi bir başarısızlık olduğunu hatırlamamız çok önemli. LO işverenleri karşısına aldı ve kaybetti, ancak demokratik-sosyalist bir ekonomiye geçiş planları devam ediyor ve insanlara işyerleri üzerinde kontrol sağlama, sermayenin kamu mülkiyeti yoluyla eşitsizliği azaltma ve enflasyonu kontrol altında tutarken toplu işsizliği sona erdirebilecek sürdürülebilir bir ekonomik model inşa etme girişimlerimize rehberlik etmeye yardımcı olabilir.
Sosyalistlerin Dönüşü
İsveç’teki ücretli fonların önerilerinden, tartışmalarından ve gerçeklerinden öğrenilecek dersler var, ancak bu, durumun toptan olarak diğer toplumlara ve zaman periyotlarına yansıdığı anlamına gelmiyor. 1976, hatta 1991’deki İsveç, bugün ABD’den çok farklı bir ülke. ABD’de ücretli fonların nasıl uygulanabileceğini ve Meidner tekliflerine kıyasla nasıl değiştirilmeleri gerektiğinin taslağını çıkarmak için, özet olarak temel farklılıklara göz atmaya değer.
Birincil endişe, Rehn-Meidner ekonomik modelinin, tam istihdamın, düşük enflasyonun, genişleyen bir refah devletinin ve aktif işgücü piyasası müdahalelerinin yokluğudur. İnancımız, ABD’de seçilen herhangi bir sosyal demokrat veya sosyalist hükümetin hem bağımsız olarak faydalı oldukları hem de ücretli fonların gelişmesine izin verecek koşullar yarattıkları için derhal benzer politikalar izlemeye başlaması gerektiğidir.
İki bağlam arasında göze çarpan ikinci bir fark, İsveç’in tarihinin herhangi bir noktasında ABD’nin sahip olduğundan çok daha yüksek bir sendika yoğunluğuna (yüzde 70’in üzerinde ve 1980’lerin ortalarında yüzde 80’in üzerine yükselen) sahip olmasıdır. Ücretli fonların makul bir şekilde erişilebilir olduğu bağlam, muhtemelen örgütlü emeğin gücünde önemli bir büyüme ile birlikte olacaktır, ancak bunun otomatik olarak 1970’lerde İsveç’te olduğu gibi neredeyse evrensel sendikalaşmaya dönüşeceğini varsaymak mantıksız olacaktır.
Bu nedenle, ekonomi üzerindeki kontrolü temsili olmayan organlara devrettiğimiz yönünde haklı bir eleştiriden kaçınmak için, devletin halk adına ücretli fonlara sahip olması muhtemelen gerekli olacaktır. (2014 yılında özel sektör sendikal yoğunluğu yüzde 6,6 olmuştur). Ancak, insanlara işyerleri üzerinde kontrol vermek temel bir ilke olduğundan, bundan daha ileri gitmeliyiz.
Fransız comité d’entreprise (iş konseyi) modeli ileriye dönük bir yol sunabilir. Göreceli olarak güçlü işçi hareketiyle tanınan bir ülke için, Fransa’nın özel sektör çalışanlarının yalnızca yüzde 5’inin sendika üyesi olduğunu duymak şaşırtıcı olacaktır. Ancak, elliden fazla çalışanı olan herhangi bir şirkette, şirketin yönetimi üzerinde geniş etkisi olan bir temsilci konseyi için seçim yapılmalıdır. Çoğu işçi, Fransa’nın sendika konfederasyonlarından birinden temsilcileri desteklemeyi seçiyor ve endüstriyel seçimlerin başlatılması, ABD’deki işçiler ve sendikalar arasındaki bağlantıyı hemen başlatmak için umut verici bir yol sunuyor.
En önemlisi, temsili konseyler, çalışanların ücret alan fonlara ait hisselerin nasıl kullanıldığı konusunda çalışanların kontrolü için bir yol da sağlayacaktır. Bir firmada çalışanların, yaşamlarında ve geçim kaynaklarında iyileşmeler sağlamak için halkın hisselerini kullanmalarına izin verilmelidir. Kamu yararının her bir firmada çalışanların çıkarlarıyla nasıl dengeleneceği konusunda önemli sorular vardır — daha fazla çalışma ve tartışma gerektirecek sorular.
Söz konusu olmayan şey, her şirketteki – Fransız tarzı konseylerin yanı sıra kurullarda işçi temsili, çalışan ombudsmanları, güçlendirilmiş toplu pazarlık ve kamuda temsil yoluyla seçilmiş işçi temsilcilerinin işleri üzerinde şu anda olduğundan çok daha fazla ücretli fonların yapıları ve hisselerin nasıl kullanılacağı konusunda yasal haklara ve kontrole sahip olmaları gerektiğidir.
Fonlar Uyanıyor
Aşağıdaki şema, şirketlerin sahipliğinin zaman içinde nasıl yeniden yapılandırılabileceğine ilişkin bir genel bakış sunmaktadır.
Sermayenin mevcut sahipleri (öncelikle zenginler, doğrudan, çeşitlendirilmiş özel endeks fonları veya başka herhangi bir araç aracılığıyla) hisselerini elinde tutacak, ancak bu hisseler her yıl yeni ihraçlarla seyreltilecekti. (Meidner, bunların kârın yüzde 20’si olması gerektiğini önerdi, bunun iyi bir başlangıç noktası olduğunu düşünüyoruz). Fonların oy hisseleri, sermaye geliri ve ekonomi üzerindeki kontrol halkın elinde olana kadar kademeli olarak değer kazanacaktır.
Devlet, bir bütün olarak ekonominin performansını genel olarak takip etmelerini sağlamak için her fonun çeşitli bir hisse senedi portföyüne sahip olmasını sağlayacaktır, ancak hükümet tarafından atananlardan ve işçi temsilcilerinden oluşması gereken kurullarına önemli operasyonel özerklik verecektir. Kurullar genel politikayı belirleyecektir, ancak kurul tarafından atanan kişiler, işçi temsilcileri ve diğer paydaşlar (tüketici grupları, yerel makamlar ve çevre veya azınlık grubu temsilcileri gibi) dahil olmak üzere her sektöre özel komiteler de kurulmalıdır.
Şirketlerin yönetiminde çalışan işçilere uzmanlık, araştırma, eğitim ve bilgi sağlamak amacıyla, orijinal Meidner önerisinde olduğu gibi, merkezi bir takas fonuna kâr payı gönderilecektir.
Küçük işletmeleri ücretli fonlara hisse ihraç etmekten muaf tutmak ihtiyatlı olabilir. Büyük mağazalar ve serbest meslek sahibi esnafların kamulaştırılma korkusu, işverenler tarafından kullanılan korkutma taktiklerine katkıda bulundu ve bunları dahil etmenin maruz kaldığı siyasi risk, muhtemelen tahakkuk eden herhangi bir faydadan daha ağır basacaktır. Bir muafiyet dahil edilirse, şirketlerin ücretli fonlara hisse ihraç etmekten kaçınmak için boşlukları kullanmasını önlemek için son derece dikkatli bir şekilde tasarlanmalıdır.
Daha iyi ücret ve koşulların en güçlü muhaliflerini ortadan kaldırmanın, sendika örgütlenmesi, toplu pazarlık ve – gerektiğinde – endüstriyel eylem gibi geleneksel emek stratejilerini güçlendireceği gözlemciler için açık olmalıdır. Ücret alan fonlar kapsamında olmayan küçük firmalarda istihdam edilenler bu daha elverişli iklimden büyük ölçüde faydalanacaktır.
Son olarak, fonların elde ettiği sermaye gelirlerinin nasıl dağıtıldığı konusunda dikkatli olmamız son derece önemlidir. Meidner, paranın doğrudan maliye politikası aracı olarak görülmemesi gerektiğini ve ekonomiye bir kerede büyük miktarlarda para salıvermenin Rehn-Meidner modelinin önlemek için tasarlandığı enflasyonist sarmalları yaratabileceğini defalarca vurguluyor.
Sermaye gelirinin daha geniş ekonomide kullanımı, uzun vadeli ekonomik istikrar, büyüme ve eşitleme sağlamak için tasarlanmış – Norveç hükümetinin emeklilik fonlarına dayatılanlara benzer – dikkatle hazırlanmış mali kurallara tabi olmalıdır.
Uğruna Mücadele Etmeye Değer Bir Gelecek
Bu teklifin bir sonucu olarak farklı çıkarlar arasında kuşkusuz değiş tokuşlar olacaktır. Zor olacak ve tamamen meşru çıkarları olan insanlar ve gruplar, dengenin istedikleri gibi gitmediği için incinmiş veya hayal kırıklığına uğramış hissedecekler. Ancak önemli olan, katılan herkesin anlayışlı bir ilgiye sahip olmasıdır.
Mevcut durum, bizi kirleten bir fabrikadaki işçilerin ekonomik çıkarları ile bu kirliliğin çevresel etkisi arasında bir denge kurmak zorunda olmaktan kurtarıyor, çünkü kararı bizim adımıza sermaye veriyor. Ancak ücretli fonların sermaye stoku üzerinde bize verebileceği kontrol sayesinde, zaman içinde hayatın büyük çoğunluk için çok daha iyi olmasını sağlayabiliriz. Halk tarafından kontrol edilen bir ekonomi, çok fazla sabırlı müzakere, sayısız saat çalışma ve eğitim ve hata yapıldığında sabırlı ve anlayışlı olmaya istekli bir toplumsal hareket gerektirecektir.
Ancak tüm bunlar, faydaları yeniden düşündüğümüzde ödenmesi gereken küçük bir bedel. Yoksulluğu sona erdirdiğimiz bir toplum. Herkesin iyiliği için çalıştığımız, isimsiz bir milyardere[4] kokain dolu onüçüncü bir yat verilmediği bir toplum. Irk, cinsiyet ve engellilerin servet farklarının keskin bir şekilde azaltıldığı veya ortadan kaldırıldığı bir yer. En tepedeki yüzde 0,01’deki ortalama bir kişinin her yıl sadece sermayeden 21 milyon dolar gelir elde ederken çocukların yatağa aç girmediği bir Amerika.
Bu tür ağır eşitsizliklerin üstesinden gelmek için büyük çabalar gerekir. Ve bu konuda net değiliz – bu öneriyi uygulamak son derece zor olacak ve şiddetli muhalefetle karşılaşacak. Ancak bu eşitsizlikler varken, düşünülemez olanı düşünmek bizim işimiz.
Başbakan Olof Palme[5], Meidner Group raporunun ilk taslağını gördüğünde, bunun ciddi bir öneriden ziyade ilginç bir akademik tartışma olduğunu düşündüğünü hatırlatmakta fayda var. Bunun konuyla ilgili son sözümüz olacağına inanmıyoruz – gerçekten de, öncelikle bu tür akademik tartışmalar için bir başlangıç noktası olarak sunuyoruz, doğru planla, tartışmalardan, tam önerilere, toplumumuzda sermayenin birkaç kişi için değil, birçokları için çalışmasını sağlayan somut değişikliklere geçebileceğimizi umuyoruz.
Orijinal metin linki: https://jacobin.com/2017/08/sweden-social-democracy-meidner-plan-capital
[1] http://peoplespolicyproject.org/2017/08/05/if-we-care-about-inequality-we-must-confront-capital/
[2] https://jacobin.com/2015/02/sweden-welfare-social-democracy-socialism/
[3] https://www.jacobinmag.com/2016/03/sweden-socialism-welfare-state-trade-union/
[4] https://www.peoplespolicyproject.org/2017/08/09/massive-rise-of-top-incomes-is-mostly-driven-by-capital/
[5] https://www.jacobinmag.com/2015/09/sweden-social-democracy-olaf-palme-assasination-reforms/
